Variant van de ziekte van Creutzfeldt-Jakob (vCJD), voor het eerst ontdekt in 1996 in Groot-Brittannië, boviene spongiforme encefalopathie (BSE of ‘gekkekoeienziekte’) en Zombiehertenziekte of Chronic Wasting Disease (CWD) die momenteel in het nieuws zijn, hebben één ding gemeen: de veroorzakers van de drie ziekten zijn geen bacteriën of virussen, maar ‘misvormde’ eiwitten die ‘prionen’ worden genoemd.
Prionen zijn zeer besmettelijk en verantwoordelijk voor dodelijke, ongeneeslijke neurodegeneratieve ziekten bij dieren (BSE en CWD) en mensen (vCJD).
| Wat is Prion? Het woord ‘prion’ is een acroniem voor ‘eiwitachtig infectieus deeltje’. Het prioneiwitgen (PRNP) codeert voor a eiwit genaamd prioneiwit (PrP). Bij de mens is het prioneiwitgen PRNP aanwezig op chromosoom nummer 20. Het normale prioneiwit is aanwezig op het celoppervlak en wordt daarom aangeduid als PrP.C. Het ‘eiwitachtige infectieuze deeltje’ dat vaak prion wordt genoemd, is een verkeerd gevouwen versie van prioneiwit PrPC en wordt aangeduid als PrPSc (Sc omdat het een scrapievorm is of een abnormale vorm die verband houdt met de ziekte die werd gedetecteerd bij de scrapieziekte bij schapen). Tijdens de vorming van de tertiaire en quaternaire structuur kunnen er soms fouten optreden en wordt het eiwit verkeerd gevouwen of verkeerd gevormd. Dit wordt meestal gerepareerd en gecorrigeerd tot de oorspronkelijke vorm, gekatalyseerd door de chaperonne-moleculen. Als het verkeerd gevouwen eiwit niet wordt gerepareerd, wordt het voor proteolyse gestuurd en wordt het meestal afgebroken. Het verkeerd gevouwen prioneiwit is echter resistent tegen proteolyse en blijft onafgebroken en transformeert het normale prioneiwit PrP.C tot abnormale scrapie van PrPSc het veroorzaken van proteopathie en cellulaire disfunctie, wat aanleiding geeft tot verschillende neurologische ziekten bij mensen en dieren. De pathologische vorm van scrapie (PrPSc) is structureel verschillend van normaal prioneiwit (PrPC). Het normale prioneiwit heeft 43% alfahelices en 3% bètavellen, terwijl de abnormale scrapievorm 30% alfahelices en 43% bètavellen heeft. De weerstand van PrPSc aan protease-enzym wordt toegeschreven aan een abnormaal hoog percentage bètavellen. |
Chronische wastingziekte (CWD), ook wel bekend als Ziekte van zombieherten is een dodelijke neurodegeneratieve ziekte die hertachtigen treft, waaronder herten, elanden, rendieren, sikaherten en elanden. De getroffen dieren lijden aan drastische spierafbraak, wat leidt tot gewichtsverlies en andere neurologische symptomen.
Sinds de ontdekking eind jaren zestig heeft CWD zich verspreid naar vele landen in Europa (Noorwegen, Zweden, Finland, IJsland, Estland, Letland, Litouwen en Polen), Noord-Amerika (VS en Canada) en Azië (Zuid-Korea).
Er is niet één enkele CWD-prionstam. Tot nu toe zijn tien verschillende soorten gekarakteriseerd. De soorten die dieren in Noorwegen en Noord-Amerika treffen, zijn verschillend, net als de soorten die de Finse elanden treffen. Bovendien zullen er in de toekomst waarschijnlijk nieuwe soorten ontstaan. Dit vormt een uitdaging bij het definiëren en beperken van deze ziekte bij hertachtigen.
CWD-prion is zeer overdraagbaar, wat een punt van zorg is voor de hertachtigenpopulatie en de menselijke volksgezondheid.
Er zijn momenteel geen behandelingen of vaccins beschikbaar.
Chronic Wasting Disease (CWD) is tot nu toe NIET bij mensen gedetecteerd. Er zijn geen aanwijzingen dat CWD-prionen mensen kunnen infecteren. Uit dierstudies blijkt echter dat niet-menselijke primaten die CWD-geïnfecteerde dieren eten (of in contact komen met hersen- of lichaamsvloeistof) een risico lopen.
Er bestaat bezorgdheid over de mogelijkheid van verspreiding van CWD-prionen naar mensen, hoogstwaarschijnlijk door de consumptie van vlees van geïnfecteerde herten of elanden. Daarom is het belangrijk om te voorkomen dat dit de mens binnendringt eten keten.
***
Referenties:
- Centra voor ziektebestrijding en -preventie (CDC). Chronische wastingziekte (CWD). Verkrijgbaar bij https://www.cdc.gov/prions/cwd/index.html
- Atkinson CJ c.s. 2016. Prioneiwit scrapie en het normale cellulaire prioneiwit. Prion. 2016 januari-februari; 10(1): 63–82. DOI: https://doi.org/10.1080/19336896.2015.1110293
- Zon, J.L., c.s. 2023. Nieuwe prionstam als oorzaak van chronische wastingziekte bij een eland, Finland. Opkomende infectieziekten, 29(2), 323-332. https://doi.org/10.3201/eid2902.220882
- Otero A., c.s. 2022. Opkomst van CWD-soorten. Celweefselonderzoek 392, 135–148 (2023). https://doi.org/10.1007/s00441-022-03688-9
- Mathiason, CK Grote diermodellen voor chronische verspillingsziekte. Celweefselonderzoek 392, 21–31 (2023). https://doi.org/10.1007/s00441-022-03590-4
***
